1. |
సంస్కృతసమేతరంబయిన యీభాష యచ్చ యనంబడు.
|
2. |
ఆచ్ఛికశబ్దంబులెల్లం దఱుచుగ స్త్రీసమంబులుం గ్లీబసమంబులు నయి యుండు.
స్త్రీ సమత్వాతిదేశంబుచేఁ ప్రథమైక వచన లోపాదికంబును,
గ్లీబ సమత్వాది దేశంబుచే మువర్ణకంబు నగునని యెఱుంగునది.
అన్న - మిన్న - అద్ద - గద్ద - జాణ - గాణ - ఓడ - గోడ ఇత్యాదులు స్త్రీసమంబులు.
బియ్యము - నెయ్యము - అల్లము - మొల్లము - సున్నము - సన్నము ఇత్యాదులు క్లీబసమంబులు.
తఱచుగ ననుటచేఁ బుంలింగతుల్యంబులుం గొండొక కలవని తాత్పర్యము.
కొమరుఁడు - చందురుఁడు - జముఁడు - కందుఁడు ఇత్యాదులు. |
|
3. |
బల్లిదాదులు సంస్కృత తుల్యంబులు.
మహత్త్వంబున వీని కుత్వడుఙాదులు నమహత్త్వంబున మువర్ణకాదులును,
స్త్రీత్వంబునం దాలు శబ్దముతోడ సమాసంబునుం గలుగునని యెఱుంగునది.
బల్లిదుఁడు, బల్లిదము, బల్లిదురాలు, బల్లిద, అక్కజ, కావల, బెట్టిద, బెడిద, మిసిమింత,
మొక్కల ఇత్యాదులు బల్లిదాదులు. |
|
4. |
మహత్తు లగు మగాదులకుం గయిరాదులకును డుఙ్ఙగు నుత్వంబు గాదు.
మగఁడు - మనుమఁడు - కయిరఁడు - కత్తళఁడు.
మగ - మనుమ - రాయ - పాప - వ్రే - ఱే - ఈ - కా ప్రత్యయాంతంబులు ఇత్యాదులు మగాదులు.
కయిర - కత్తళ - జన్న - నీల ఇత్యాదులు కయిరాదులు. |
|
5. |
పగతాదుల బహువచన లకారంబునకు రేఫం బగు.
పగతురు - అల్లురు - నెయ్యురు - బలియురు - మార్తురు. |
|
6. |
కొన్ని డుమంతంబుల బహువచన లకారంబునకు రేఫంబును, దానికి ముందు పూర్ణబిందు పూర్వక డకారంబు నగు.
గండ్రండు - మిండ్రండు ఇత్యాదులు. |
|
7. |
కాప్రత్యయంబుమీఁది బహువచన లకారంబునకు లఘ్వలఘురేఫంబులును, లఘురేఫంబునకు ముందు బిందుపూర్వక డకారంబు నగు.
విలుకాండ్రు - విలుకాఱు, వేఁటకాండ్రు - వేఁటకాఱు, వేడుకకాండ్రు - వేడుకకాఱు. |
|
8. |
ఱే ప్రభృతుల బహువచనమునకు ముందు డుఙ్ఙగు.
|
9. |
కూఁతు శబ్దము ప్రథమైకవచనంబునకు రువర్ణం బగు.
కూఁతురు - కూఁతులు - కూఁతురులు - కూతుళ్ళు.
కూఁతురి నిత్యాది రూపంబులు గ్రామ్యంబులని యెఱుంగునది. |
|
10. |
చెయువు బహువచన లకారంబున కలఘురేఫంబు విభాష నగు.
చెయువుఱు -చెయువులు - చెయువుఱను - చెయివులను. |
|
11. |
ఆల్వాదుల బహువచన లకారంబునకు రేఫంబును ముందఱి లువర్ణంబునకు బిందుపూర్వక డకారంబు నగు.
ఆండ్రు, ఆండ్రను, ఆలు, చెలియలు, చెల్లెలు, కోడలు, మఱఁదులు ఇవి యాల్వాదులు. |
|
12. |
బహువచనము పరంబగునపుడు డ ల ట ర ల యుత్వంబునకు లోపంబు బహుళంబుగా నగు.
గుండ్లు - గుండులు, గిండ్లు - గిండులు, కాళ్ళు - కాలులు, మొసళ్ళు - మొసలులు,
గొండ్లు - గొంటులు, తుంట్లు - తుంటులు, గోర్లు - గోరులు, సీవిర్లు - సీవిరులు.
బహుళగ్రహణముచే విల్లులు, పిల్లులు, పులు లిత్యాదులందు లోపంబులేదు.
తత్సమంబులం గోటి పిప్పలిశబ్దంబుల కీకార్యంబు చూపట్టెడు.
కోట్లు - కోటులు, పిప్పళ్ళు - పిప్పలులు. |
|
13. |
బహువచనము పరంబగునపు డసంయుక్తంబులయి యుదంతంబులయిన డ ల ర ల కలఘు లకారంబు బహుళంబుగా నగు.
త్రాళులు - త్రాడులు, గుమ్మళులు - గుమ్మడులు, మొగిళులు - మొగిలులు, పిడికిళులు - పిడికిలులు,
ఊళులు - ఊరులు, పందిళులు - పందిరులు. |
|
14. |
బహువచన శ్లిష్టంబులయి యద్విరుక్తంబులయిన డకార లకారంబుల కలఘు లకారంబు నిత్యంబుగ నగు.
త్రాళ్ళు, గుమ్మళ్ళు, మొగిళ్ళు, మొసళ్ళు, విళ్ళు, సిళ్ళు. |
|
15. |
సమాసపదంబునందు సంయోగంబు పరంబగునపుడెల్లచో ఖండబిందునకుం బూర్ణం బగు.
అనఁటులు - అనంట్లు, పనఁటులు - పనంట్లు, గోఁటులు - గోంట్లు, తేఁటులు - తేంట్లు,
ఏఁడులు - ఏండ్లు, కాఁడులు - కాండ్లు.
ఏండ్లు కాండ్లి త్యాదులందు డాకు ళాదేశంబు కొండఱు వక్కాణించిరి.
తెనుఁగున బిందుపూర్వక స్థిరంబు లేమింజేసి యది గ్రాహ్యంబుగాదు. |
|
16. |
ఔపవిభక్తికంబుల లివర్ణ స ల లు వర్ణంబులకు బహువచనంబు పరంబగునపుడు పూర్ణబిందుపూర్వక డువర్ణంబు బహుళంబుగా నగు.
కొడవలి - కొడవండులు.
ఉల్లోపంబు -కొడవండ్లు.
పక్షంబునం దలఘులకారంబు - కొడవళ్ళులు - కొడవళు - కొడవలులు.
రోఁకలి ప్రభృతుల కిట్లు రూపంబు లెఱుంగునది.
ఇల్లు - ఇండులు - ఇండ్లు - ఇల్లులు.
ఇట్లు కల్లు, పల్లు, ముల్లు, విల్లు శబ్దంబులకు రూపంబులు తెలియునది.
మధ్య నిమ్నార్థకంబులయిన కల్లు, పల్లు శబ్దంబులు ఱెల్లు ప్రభృతి శబ్దంబులు
ననౌపవిభక్తికంబు లగుటంజేసి వానికీ కార్యంబు లేదు. |
|
17. |
ఒకానొకచో నామంబు సంశ్లిష్ట బహువచనాంత తుల్యంబయి బహువచనంబు నెనయు.
కొడవండ్లులు - కొడవండ్లులను, కొడవళ్ళులు - కొడవళ్లులను ఇట్లు ప్రయోగదృష్టంబులు గ్రహించునది. |
|
18. |
కలన్వాదుల నువర్ణంబు కుఙ్ఙగు; బహువచనము పరంబగునపుడు నిత్యముగా నగు.
కలఁకు - కలను - కలఁకులు - కలను - కెలను - కొఱకు - కొలను - గవను -
నెఱను - మ్రాను - వరను - వలను. ఇవి కలన్వాదులు. |
|
19. |
అట్లు రేను గోను శబ్దముల నువర్ణంబు గుఙ్ఙగు.
రేఁగు - రేను - రేఁగులు, గోఁగు - గోను - గోఁగులు. |
|
20. |
బహువచనంబు పరంబగునపుడు చేను పేను మీను శబ్దంబుల నువర్ణంబు లోపించు.
చేను - చేలు, పేను - పేలు, మీను - మీలు. |
|
21. |
బహువచనంబు పరంబగునపుడు రేయి ప్రభృతుల తుది యక్షరంబు లోపించు.
రేయి - రేలు, ఱాయి - ఱాలు, వేయి - వ్రేలు, వ్రాయి - వ్రాలు ఇత్యాదులు.
ఈ లోపంబు సమాసంబులందుం జూపట్టెడు.
రేరాజు - మగఱాపతకము - వేవెలుఁగు. |
|
22. |
బహువచనంబు పరంబగునపు డావు ప్రభృతుల తుదియక్షరంబునకు లోపంబు విభాష నగు.
ఆవు - ఆలు - ఆవులు, జాము - జాలు - జాములు, చుట్టము - చుట్టలు - చుట్టములు,
మీసము - మీసలు - మీసములు. |
|
23. |
ఇ య కు మాఱుగా నామాంతంబున కెత్వంబు బహుళంబుగా నగు.
కన్నియ - కెన్నె, జన్నియ - జన్నె, వన్నియ - వన్నె, కొంచియము - కొంచెము, కొండియము - కొండెము.
బహుళ గ్రహణముచే సందియము కాఱియ మొదలగు శబ్దంబులందెత్వములేదు.
ఇయశబ్దంబునం దికారలోపంబు కొందఱు వక్కాణించిరి. అయ్యది ప్రయోగంబులందు మృగ్యంబు.
ముత్తియ శబ్దంబునందు మాత్ర మిత్వలోపంబు గానంబడియెడి.
ముత్తియము - ముత్తెము - ముత్యము. |
|
**సర్వనామ ప్రకరణము** |
24. |
అన్ని ప్రభృతులు సర్వనామంబులు.
అన్ని - ఇన్ని - ఎన్ని - కొన్ని - పెక్కు - పలు - ఆ - ఈ -
నీ - నా - మన - తా సంఖ్యావాచకములు అన్ని ప్రభృతులు. |
వీనికిం బ్రథమాంతరూపంబు లుదాహరించెద. వీనిలో డుమంతంబులకెల్ల న్యాగమంబు
పూర్వోక్తంబును స్మరించునది. బహువచన లకారంబునకు రాదేశంబును, బూర్వాగమంబును
బ్రథమా బహువచనంబునకుం బోలె నెఱుంగునది. |
విశేషాకారంబులు గలిగెనేనిఁ గొండొకచో ద్వితీయవఱకును గొండొకచోఁ దృతీయయం
దొక్క రూపంబు వఱకును రూపభేదంబులు వక్కాణించెద. శేషంబూహించునది. |
అన్ని మొదలగు శబ్దంబులాఱును, ద్విప్రభృతి సంఖ్యావాచకంబులును మహదర్థంబులు
బహువచనాంతంబులగు - అమహదర్థంబు లేకవచనాంతంబులగు. |
ఇందు నీ మొదలగు నాలుగు శబ్దంబులు - సర్వార్థంబులం దుల్యరూపంబు లయియుండును. |
మ - అనునది మహదర్థమనుటకు, అ - అనునది యమహదర్థమనుటకు,
ప్ర - మొదలగునవి ప్రథమాది విభక్తులకును సంకేతములుగా నిందు గ్రహించునది. |
సర్వతావదర్థకము: |
| మహదర్థము | అమహదర్థము |
| ఏక వచనము | బహు వచనము | ఏక వచనము | బహు వచనము |
ప్రథమ | అందఱు అందొఱు | - | అన్ని | - |
ఇయదర్థకము: |
| మహదర్థము | అమహదర్థము |
| ఏక వచనము | బహు వచనము | ఏక వచనము | బహు వచనము |
ప్రథమ | ఇందఱు | - | ఇన్ని | - |
కియద్యావదర్థకము: |
| మహదర్థము | అమహదర్థము |
| ఏక వచనము | బహు వచనము | ఏక వచనము | బహు వచనము |
ప్రథమ | ఎందఱు | - | ఎన్ని | - |
కతిపయార్థకము: |
| మహదర్థము | అమహదర్థము |
| ఏక వచనము | బహు వచనము | ఏక వచనము | బహు వచనము |
ప్రథమ | కొందఱు | - | కొన్ని | - |
బహ్వర్థకము: |
| మహదర్థము | అమహదర్థము |
| ఏక వచనము | బహు వచనము | ఏక వచనము | బహు వచనము |
ప్రథమ | పెక్కుండ్రు పెక్కురు | - | పెక్కు | పెక్కులు |
|
ఈ శబ్దంబు లౌపవిభక్తికంబు లగుటంజేసి అన్నిటి - అన్నింటి, ఇన్నిటి - ఇన్నింటి,
ఎన్నిటి - ఎన్నింటి, కొన్నిటి - కొన్నింటి, పెక్కిటి -పెక్కింటి యను రూపంబులు
ద్వితీయాద్యేక వచనంబులు పరంబు లగునపు డమహత్త్వంబునం దగునని తెలియునది. |
బహ్వర్థకము: |
| మహదర్థము | అమహదర్థము |
| ఏక వచనము | బహు వచనము | ఏక వచనము | బహు వచనము |
ప్రథమ | పలుగురు పలుగుండ్రు | - | అమహత్త్వంబున దీనికి వ్యస్త ప్రయోగంబు లేదు. |
తదర్థకము: |
| మహదర్థము | అమహదర్థము |
| ఏక వచనము | బహు వచనము | ఏక వచనము | బహు వచనము |
ప్రథమ | వాఁడు | వారు వారలు వాండ్రు | అది అద్ది ఆయది అయ్యది | అవి అవ్వి ఆయవి అయ్యవి |
ద్వితీయ | వానిని | వారిని వారలను వాండ్రను | దానిని ఆదానిని అద్దానిని | వానిని |
ఇదమర్థకము: |
| మహదర్థము | అమహదర్థము |
| ఏక వచనము | బహు వచనము | ఏక వచనము | బహు వచనము |
ప్రథమ | వీఁడు | వీరు వీరలు వీఁడ్రు | ఇది ఇవి ఈయది ఇయ్యది | ఇవి ఇవ్వి ఈయవి ఇయ్యవి |
ద్వితీయ | వీనిని | వీరిని వీరలను వీండ్రను | దీనిని ఈ దానిని ఇద్దానిని | వీనిని |
యత్కిమర్థకము: |
| మహదర్థము | అమహదర్థము |
| ఏక వచనము | బహు వచనము | ఏక వచనము | బహు వచనము |
ప్రథమ | ఏఁడు ఏవాఁడు ఎవ్వాఁడు ఎవ్వఁడు ఎవఁడు | ఏరు ఏవారు, ఏవారలు, ఏవాండ్రు ఎవ్వారు, ఎవ్వారలు, అవ్వాండ్రు ఎవ్వరు, ఎవ్వండ్రు ఎవరు, ఎవండ్రు | ఎది ఏది ఎద్ది ఏయది ఎయ్యది | ఎవి ఏవి ఎవ్వి ఏయవి ఎయ్యవి |
ద్వితీయ | ఏనిని ఏవానిని ఎవ్వారిని ఎవ్వనిని ఎవనిని | ఏరిని ఏవారిని, ఏవారలను, ఏవాండ్రను ఎవ్వారిని, ఎవ్వారలను, ఎవ్వాండ్రను ఎవ్వరిని, ఎవ్వండ్రను ఎవరిని, ఎవండ్రను | దేనిని ఏదానిని ఎదానిని | వేనిని ఏవానిని ఎవ్వానిని |
|
మహతి వాచ్యంబగునే నేకత్వంబున మత్కిమర్థక శబ్దంబు
ఎవ్వరిత - ఎవ్వర్త - ఎవ్వత - ఎవరిత - ఎవర్త - ఎవత - ఎవ్వరితి -
ఎవ్వర్తి - ఎవ్వతి - ఎవరితి - ఎవర్తి - ఎవతి - ఎవ్వరితె - ఎవ్వర్తె -
ఎవ్వతె - ఎవరితె - ఎవర్తె - ఎవతె - ఎవ్వతుక - ఎవర్తుక - ఎవర్తుక
అని యిరువది రెండు రూపంబులు వడయు. |
తదాదులు మూఁడు మహద్వాచకంబు లేకత్వంబునం బూజ వివక్షించునపుడు
అతఁడు - ఆతఁడు, ఇతఁడు - ఈతఁడు, ఎతఁడు - ఏతఁడు అను రూపంబులు వడయు. |
మహతీవాచకంబులు ఆమె - ఆపె - ఆకె, ఈమె -ఏపె - ఏకె,
ఏమె - ఏపె - ఏకె అను రూపంబులు వడయు. |
యుష్మదర్థకము: |
| ఏక వచనము | బహు వచనము |
ప్రథమ | నీవు ఈవు | మీరు, మీరలు ఈరు, ఈరలు |
ద్వితీయ | నిన్నును | మిమ్మును |
తృతీయ | నీ చేతను | మీ చేతను |
అస్మదర్థకము: |
| ఏక వచనము | బహు వచనము |
ప్రథమ | నేను ఏను | మేము, నేము ఏము |
ద్వితీయ | నన్నును | మమ్మును |
తృతీయ | నాచేతను | మాచేతను |
ఉభయార్థకము: |
| ఏక వచనము | బహు వచనము (నిత్యబహువచనాంతము) |
ప్రథమ | - | మనము |
ద్వితీయ | - | మనలను |
తృతీయ | - | మనచేతను, మనలచేతను |
ఆత్మార్థకము: |
| ఏక వచనము | బహు వచనము |
ప్రథమ | తన్ను | తన్ను |
ద్వితీయ | తన్నును | తమ్మును |
తృతీయ | తనచేతను | తమచేతను |
|
|
25. |
సంఖ్యకుం బూరణార్థంబునం దవగాగమం బగు.
రెండవవాఁడు - రెండవది, మూడఁవవాఁడు - మూఁడవది. |
|
26. |
సర్వనామక్రియాపదంబుల బహువచనంబు మహత్తునకుం బోలె మహతికగు.
వారిద్దఱు రుక్మిణీ సత్యభామలు, వీరు మువ్వురు శ్రీభూనీళలు. |
|
27. |
అపదాద్యంబయి యసంయుక్తంబయిన గకారంబునకు వకారంబు విభాష నగు.
పలుగురు - పలువులు, ఇరుగురు - ఇరువురు, వేగురు - వేవురు, తొగ - తొవ, పగలు - పవలు. |
|
ఔప విభక్తిక ప్రకరణము |
28. |
ఇ టి తి వర్ణంబులు వక్ష్యమాణంబు లౌపవిభక్తికంబులు.
విభక్తి నిమిత్తకంబులయి యాదేశాగమాత్మకంబులయిన ఇ - టి - తి అను వర్ణంబు లౌపవిభక్తికంబు
లనంబడు. |
|
29. |
ఇవి ద్వితీయాద్యేక వచనంబులు పరంబులగునపుడు నామంబులకుం గొన్నింటికిం బ్రాయికంబుగ నగు.
కాలు - కాలిని - కాలిచే, నాఁగలి - నాఁగటిని - నాఁగటిచే, నేయి - నేతిని - నేతిచే.
ద్వితీయైక వచనంబు పరంబగు నపు డౌపవిభక్తికంబులు రావని కొందఱు వక్కాణించిరి.
అయ్యది లక్ష్యలక్షణ విరుద్ధంబగుటంజేసి యనాదరణీయంబు. |
|
30. |
ఊరు మొదలగువాని కిత్వం బగు.
ఊరు - ఊరిని, కాలు - కాలిని, మ్రాను - మ్రానిని, నోరు - నోరిని, చోటు - చోటుని. |
|
31. |
టి వర్ణంబు గొన్నింటి యంతాక్షరంబున కాదేశంబును, గొన్నింటి కంతాగమంబును, గొన్నింటికిం బర్యాయంబున రెండును బ్రాయికంబుగ నగు.
ఆదేశము: త్రాడు - త్రాటిని, కాఁడు - కాటిని, నోరు - నోటిని, ఏఱు - ఏటిని.
ఆగమము: ఆన్ని - అన్నిటిని, ఎనిమిది - ఎనిమిదిటిని, వేయి - వేయిటిని.
ఉభయము: ఏమి - ఏటిని - ఏమిటిని, పగలు - పగటిని - పగలిటిని, మొదలు - మొదటిని - మొదలిటిని,
రెండు - రెంటిని - రెండింటిని, మూఁడు - మూటిని - మూఁడిటిని, నూఱు - నూటిని - నూఱిటిని. |
|
32. |
హ్రస్వముమీఁది టి వర్ణకంబు ముందు పూర్ణబిందువు బహుళముగానగు.
అన్నింటిని, ఎనిమిదింటిని, పగంటిని, పగలింటిని, రెండింటిని, మూఁడింటిని. |
|
33. |
పదాద్యం బగు హ్రస్వంబుమీఁది టి వర్ణంబునకు ముందు పూర్ణబిందు వగు.
కన్ను - కంటిని, మిన్ను - మింటిని, ఇల్లు - ఇంటిని, పల్లు - పంటిని. |
|
34. |
అఱ్ఱు మొదలగు శబ్దముల కంతాగమంబు తి వర్ణంబును రేఫంబున కొక్కటికి లోపంబు నగు.
అఱ్ఱు - అఱితిని. అఱ్ఱు - కఱ్ఱు - కొఱ్ఱు - గొఱ్ఱు - ముఱ్ఱు - వఱ్ఱు ఇవి యఱ్ఱు మొదలయినవి. |
|
35. |
విభక్తి పరంబగునపుడు గోయి ప్రభృతుల తుదియక్షరంబు తి వర్ణకం బగు.
గోయి - గోతులు - గోతిని - గోతులను.
గోయి - చేయి - దాయి - నూయి - నేయి - వాయి - రోయి ఇత్యాదులు. |
|
36. |
టి తి వర్ణకంబులు పరంబులగునపు డుత్వంబున కిత్వం బగు.
రెంటిని - మూఁడిటికి - నాలుగిటికి - పగలిటికి - మొదలిటికి - పెక్కిటికి.
కొండొకచో నుత్వంబున కిత్వంబు చూపట్టదు - నెత్తుటికి. |
|
37. |
టి వర్ణంబు పరంబగునపుడు క్రిందు మీఁదు ముందు పువర్ణంబుల కత్వం బగు.
క్రిందు - క్రిందటిని, మీఁదు - మీఁదటిని, ముందు - ముందటిని, మాపు - మాపటిని, అప్పుడు - అప్పటిని. |
|
38. |
ఔపవిభక్తికముల తృతీయాసప్తముల కత్వం బాదేశంబు బహుళంబుగా నగు.
గోరను గీరెను, ఊరనున్నాడు, గొడ్డట నరెకెను, ఇంటలేఁడు, వఱుతఁ గలిసె, కఱతఁ దూటె.
పక్షంబునందుఁ గోరిచేత నూరియం దిత్యాదులు. |
|