| 1. |
సమర్థంబులగు పదంబు లేకపదం బగుట సమాసంబు.
ప్రథగ్భూతంబులగు నర్థంబుల కేకార్థీభావంబు సమర్థ్యంబు.
పృథక్ప్రసిద్ధార్థంబులగు పదంబుల కేకార్థంబునందు వృత్తి సామర్థ్యము. |
|
| 2. |
సాంస్కృతికాచ్ఛిక మిశ్రభేదంబుచే సమాసంబు త్రివిధంబు.
సాంస్కృతికంబని యాచ్ఛికంబని మిశ్రంబని సమాసంబు త్రివిధంబు.
అందు సాంస్కృతికంబు సిద్ధంబని సాధ్యంబని ద్వివిధంబు.
కేవల సంస్కృత శబ్దంబుల సమాసంబు సిద్ధంబు నాఁబడు.
రాజాజ్ఞ - తటాకోదకము - లక్ష్మీవల్లభుఁడు.
సంస్కృత సమంబుల సమాసంబు సాధ్యంబు నాఁబడు.
రాజునాజ్ఞ - తటాకంబు నుదకము - లక్ష్మీవల్లభుఁడు.
తక్కిన తెనుఁగుల సమాసం బాచ్ఛికం బనంబడు.
ఱేని యానతి - చెఱువు నీరు - సిరి చెలువుఁడు.
ఉభయంబు గూడినది మిశ్రమంబనంబడు.
రాజు ముదల - చెరువునుదకము - సిరివల్లభుఁడు. |
|
| 3. |
తత్పురుషాదులకు లక్షణంబు ప్రాయికంబుగ సంస్కృతోక్తంబ యగు.
తత్పురుష బాహువ్రీహి ద్వంద్వంబునని సమాసంబులెల్లం ద్రివిధంబులయి యుండు.
అవి ప్రాయికంబుగా నుత్తరాన్యోభయపదార్థ ప్రధానంబు లయియుండు. అందుఁ
దత్పురుషంబు వ్యధికరణంబని సమానాధికరణంబని ద్వివిధంబు.
ద్వితీయాదులకు మీఁది పదఁబుతోడ సమాసంబు వ్యధికరణంబు నాఁబడు.
నెలతాల్పు - నెల తక్కువవాఁడు - దేవరమేలు - దొంగభయము - రాముని బాణము - మాటనేర్పరి.
విశేషణంబునకు విశేష్యంబుతోడ సమాసంబు సమానాధికరణంబు నాఁబడు.
ఇదియె కర్మధారయంబు నాఁబడు.
సరసపు వచనము - తెల్ల గుఱ్ఱము - మంచిరాజు.
ఇది సంఖ్యాపూర్వంబు ద్విగువునాఁబడు.
ముజ్జగములు - ముల్లోకములు.
బాహువ్రీహి
ముక్కంటి - చలివెలుఁగు.
ద్వంద్వము
తల్లిదండ్రులు - అన్నదమ్ములు.
ప్రాయికంబుగా ననుటచే సంస్కృత లక్షణంబుఁ దొడరని సమాసంబుం గలదని
సూచింపంబడియె. దానంజేసి చిగురుఁగేలు - జుంటిమోవి ఇత్యాదులయిన యుపమాన
పూర్వపద కర్మధారయంబులు గ్రాహ్యంబులు.
ముఖపద్మము - చరణకమలములు.
ఇట్టి యుపమానోత్తర పదంబులు గలవుగాని విపరీతంబులు సిద్ధంబులు లేవని యెఱుంగునది.
సిద్ధంబు సర్వంబు గ్రాహ్యంబు.
రాజపురుషుఁడు - నీలోత్పలము - పీతాంబరుఁడు - రామలక్ష్మణులు.
కేవల సంస్కృత శబ్దము వికృతి శబ్దముతోడ సమసింపదు.
దానంజేసి యనేకమాఱు లల్పదండిత్యాదులు దుష్టములని తెలియునది. |
|
| 4. |
ఆ ఈ ఏ యను సర్వనామంబులు త్రికంబు నాఁబడు.
|
| 5. |
కర్మధారయంబు త్రిక స్త్రీ సమముగంత ధాతుజ విశేషణపూర్వపదం బయి యుండు.
ఆ చందము - ఈ చందము - ఏ బృందము - వాఁడిమాట - పోఁడిపాట -
బెడిదపుటడిదము - మడిసెడుదడములు.
ఈ నియమముచేఁ బల్లిదుఁడు మల్లుఁడు - కావాలుఁడు వారణుఁడు ఇత్యాదుల సమాసంబు లేదు. |
|
| 6. |
స్త్రీ సమఘటితంబ యొకానొకండు బహువ్రీహి చూపట్టెడు.
| ముక్కంటి - వేగంటి - చలివెలుఁగు - వేవెలుఁగు - మోటబరి ఇత్యాదులు
వ్యవహార సిద్ధంబులు గ్రాహ్యంబులు. |
|
| 7. |
ఆచ్ఛికశబ్దంబుతోడ స్త్రీ సమంబు ప్రాయికంబుగా ద్వంద్వం బగు.
| అన్నదమ్ములు - తల్లిదండ్రులు - ఊరుపల్లెలు - ఆలుమగలు. మగఁడును బిడ్డలును -
పల్లమును గళ్ళెమును ఇత్యాదులు సమసింపవని యీ నియమంబున నెఱుంగునది. |
|
| 8. |
సర్వశబ్దంబులు సంబంధమునందుం దచ్ఛబ్దంబుతోడ సమసించు.
| నావాఁడు - నాయది - ఇంటివాఁడు - ఇంటిది - రామునివాఁడు - రామునిది. |
|
| 9. |
ధాతుజ విశేషణంబులకు విభక్తి వివక్షించునపుడు తచ్ఛబ్దం బనుప్రయుక్తంబగు.
| వచ్చినవాఁడు - వచ్చినది - రానివాఁడు - రానియది. |
|
| 10. |
ఎల్ల యెడల ధాతుజ విశేషణంబుల కట్టి యను పదంబు విభాష ననుప్రయుక్తం బగు.
| వచ్చినట్టి రాముఁడు - వచ్చిన రాముఁడు - వచ్చునట్టి వాఁడు - వచ్చువాఁడు. |
|
| 11. |
యుష్మదస్మదాత్మార్థకంబుల కుత్తరపదంబు పరంబగునపుడు దుగాగమంబు విభాష నగు.
| నీదు కరుణ - నీ కరుణ, నాదు నేరిమి - నా నేరిమి, తనదు రూపు - తనరూపు. |
|
| 12. |
గుణవచనంబు లగు నల్లాదులకుం గర్మధారయంబునందు నిగాగంబు బహుళంబుగా నగు.
నల్లని గుఱ్ఱము - నల్ల గుఱ్ఱము.
నల్ల - తెల్ల - పచ్చ - యెఱ్ఱ - చామ - తియ్య - కమ్మ - పుల్ల -
విన్న - తిన్న - అల్ల ఇత్యాదులు నల్లాదులు. |
|
| 13. |
ద్విరుక్తం బగు హల్లు పరంబగునపు డాచ్ఛికం బగు దీర్ఘంబునకు హ్రస్వంబగు.
|
| 14. |
త్రికంబుమీఁది యసంయుక్త హల్లునకు ద్విత్వంబు బహుళంబుగా నగు.
అక్కన్య - ఆ కన్య, ఇక్కాలము - ఈ కాలము, ఎల్లోకము - ఏ లోకము,
అయ్యశ్వము - ఆ యశ్వము.
బహుళకముచే నూష్మరేఫంబు లగు ద్విత్వంబు గలుగదు.
ఆ రూపము - ఏ శబ్దము - ఏ షండము - ఆ సుకృతి - ఆ హయము. |
|
| 15. |
కృత హ్రస్వంబగు త్రికంబు మీఁది చోటు శబ్దంబు నోత్వంబున కత్వ హ్రస్వంబులు విభాషనగు.
అచ్చోటు - అచ్చటు - అచ్చొటు, ఇచ్చోటు - ఇచ్చటు - ఇచ్చొటు,
ఎచ్చోటు - ఎచ్చటు - ఎచ్చొటు.
వీని ద్విత్వంబునకు వక్ష్యమాణవిధిచేఁ బాక్షికంబుగ లోపంబగు.
అచటు - అచొటు - ఇచటు - ఇచొటు - ఎచటు - ఎచొటు -
ముచ్చొటులు - ముచ్చటులు - ముచ్చొటులు అను రూపంబగు ప్రయోగంబులం గానంబడియెడి. |
|
| 16. |
ఉత్తరపదం బగు చోట శబ్దముటాక్షరమునకు లోపంబు విభాష నగు.
చోటు శబ్దం బౌపవిభక్తికంబు గావున దాని యంతిమాక్షరంబు సప్తమ్యాదేశమయిన
యకారంబుతోడం బాక్షికంబుగ లోపించునని యర్థము.
అచ్చోనున్నాఁడు - అచ్చోట నున్నాఁడు, ఒకచో నుండె - ఒకచోట నుండె. |
|
| 17. |
సమానాధికరణంబగు నుత్తరపదంబు పరంబగునపుడు మూఁడు శబ్దము డుఙ్వర్ణంబునకు
లోపంబును మీఁది హల్లునకు ద్విత్వంబునగు.
మూఁడు జగములు - ముజ్జగములు, మూఁడు లోకములు - ముల్లోకములు. |
|
| 18. |
ద్విగువున కేకవచనంబు ప్రాయికంబుగా నగు, మిశ్రంబునకుఁ గాదు.
| ముచ్చిచ్చు - ముక్కారు - ముప్పాతిక - ముత్త్రోవ - మువ్విధములు. |
|
| 19. |
కొండొకచో సమాసంబులందు నామ్వాది కనుమ్వాదుల మువర్ణంబులు పఙ్పవర్ణంబు లగు.
నాఁపచేను - పాఁపఁఱేడు.
కనుపపులు - జనుపనార - నాము - పాము - ప్రేము - వేము - అమ్ము - ఎమ్ము - ఇవి నామ్వాదులు.
కనుము - ఇనుము - ఉడుము - ఎనుము - జనుము - మినుము ఇత్యాదులు కనుమాదులు. |
|
| 20. |
నిక్కలాదులు యథా ప్రయోగంబుగ గ్రాహ్యంబులు.
| నిక్కల - కవ్వడి - పువ్విలుకాఁడు ఇత్యాదులు. |
|
| 21. |
ఆకారంబున కామ్రేడితంబునకుం దదర్థకంబున కయి యాయి యను శబ్దంబులు విభాష నగు.
వక్ష్యమాణ విధిచేత నయి యనుదాని కైకాదేశంబునగు.
ఆయయికాలము - ఆయాయికాలము - అయ్యయికాలము - అయ్యాయికాలము -
అయైకాలము - అయ్యెకాలము - ఆయాకాలము - ఆయక్కాలము -
అయ్యాక్కాలము - అయ్యక్కాలము. |
|
| 22. |
బహువ్రీహిని సమాసాంత కార్యంబులుం గానంబడి యెడి.
| ముక్కంటి - కడలిరాచూలి - నలువ - గట్టువిలుతుఁడు. |
|
| 23. |
బహువ్రీహిని స్త్రీవాచ్యం బగుచో నుపమానంబు మీఁది మేనునకుఁ బోఁడి యగు.
| అలరుబోఁడి - ననబోఁడి - పూబోఁడి - విరిఁబోఁడి. |
|
| 24. |
ద్వంద్వంబునందు ఋకారంబునకు ర వర్ణంబు విభాషనగు.
| మాత్రుపితలు - మాతాపితలు ఇత్యాదులు. |
|
| 25. |
సమాస విభక్తికి లోపంబగు లట్టునకుం గాదు.
| రాముని బాణములు - సరసపు వచనములు - వేవెలుఁగు - గుణములప్రోక. |
|
| 26. |
కర్మాదులకుఁ బ్రాధాన్య వివక్షయందు ధాతుజవిశేషణంబులు కర్తతోడంబోలె వానితోడ సమసించు.
| రాముఁడు రక్షించిన భృత్యుఁడు - రాముఁడు వాలినేసిన బాణము -
రాముఁడు గోవునిచ్చిన విప్రుఁడు - రాముఁడు వెడలిన వనంబు -
రాముఁడు వసించిన పర్ణగృహము - రాముఁడు వసించిన చోటు. |
|
